“AKALA KO TAPOS NA ANG LAHAT NANG MAMATAY SI LOLA — PERO ISANG GABI, NARINIG KO ANG TINIG NIYA MULI.”
Sa bayan ng Lucban, Quezon, nakatira si Clara, isang dalawampu’t isang taong gulang na dalaga na lumaki sa piling ng kanyang Lola Ising. Simula pagkabata, si Lola ang naging sandigan niya—siya ang nagturo kay Clara kung paano magluto, magdasal, at magmahal nang totoo.
Ngunit isang araw, dumating ang panahong kinatatakutan niya.
Matapos ang ilang buwang pagkakasakit, pumanaw si Lola Ising sa edad na 78.
Ang bahay nila ay tila nawalan ng kulay mula noon.
Wala na ang amoy ng salabat tuwing umaga, wala na ang boses ni Lola na laging sumisigaw ng,
“Clara, kumain ka muna bago umalis!”
At higit sa lahat, wala na ang bisig na laging handang yumakap tuwing umiiyak siya.
Lumipas ang mga linggo, at sinubukan ni Clara na magpatuloy sa buhay.
Ngunit tuwing gabi, habang nag-iisa sa kwarto, nararamdaman niya ang lamig ng hangin na parang may kasama.
Minsan, naririnig niya ang mga yabag sa pasilyo.
Minsan, naamoy niya ang paboritong pabango ni Lola—yung may halong ylang-ylang at jasmine.
“Imagination ko lang siguro,” sabi niya sa sarili.
Pero nangyari ang isang bagay na hindi niya malilimutan.
Isang gabi, malakas ang ulan.
Nawalan ng kuryente, kaya nag-ilaw siya ng kandila.
Habang nag-aayos ng mga gamit ni Lola sa lumang baul, may nakita siyang sobre—puting sobre na may nakasulat:
“Para kay Clara, kapag nalulungkot ka.”
Nanginginig ang kamay niya habang binuksan ito.
Sa loob, may sulat kamay ni Lola:
“Anak, kung binabasa mo ito, siguro wala na ako sa tabi mo.
Pero tandaan mo, hindi kailanman nawawala ang pagmamahal ng isang lola.
Sa bawat hangin na dumarampi sa buhok mo, ako ‘yon.
Sa bawat halakhak mo, ako ‘yon.
Sa bawat gabi na gusto mong sumuko, nandito pa rin ako.
—Lola Ising”
Tumulo ang luha ni Clara habang binabasa ito.
Ngunit kasabay ng pagluha, isang kakaibang bagay ang nangyari—
ang kandila ay biglang nagliwanag, mas maliwanag kaysa dati.
At sa gilid ng bintana, sa manipis na liwanag ng ulan, nakita niya ang anino ni Lola—nakangiti.
Hindi siya natakot.
Bagkus, napuno siya ng kapayapaan.
“Lola?” mahina niyang tawag.
At tila sagot sa hangin, narinig niya ang pamilyar na tinig:
“Anak, wag mong kalimutan ang sarili mo. Mabuhay ka, magmahal ka, at huwag kang matakot. Lagi akong nandito.”
Napaluhod si Clara, yakap ang sobre, habang ang hangin ay dumampi sa kanyang pisngi—parang haplos ni Lola noong siya’y bata pa.
Pagkaraan ng ilang buwan, si Clara ay nagsimulang magturo sa mga bata sa komunidad, gaya ng itinuro sa kanya ng kanyang Lola—may pagmamahal, may pasensya, at may malasakit.
Tuwing magluluto siya ng kakanin para sa mga bata, palagi niyang sinasabi,
“Ito ang recipe ni Lola Ising. Nasa puso pa rin siya.”
At sa bawat ngiti ng mga bata, tila muling nabubuhay ang presensya ni Lola.
Minsan, bago matulog, maririnig ni Clara ang mahinang tawa sa sala.
At sa sulok ng kanyang mata, isang liwanag ang dumadaan.
Hindi siya natatakot.
Alam niya kung sino iyon.
Ang kanyang Lola—na kahit nasa kabilang buhay na, patuloy pa ring nagmamahal.
Dahil ang totoong pagmamahal, hindi napuputol ng kamatayan. Nagiging hangin ito na laging bumabalot sa mga naiwan.
