MATAPOS AKONG MANGANAK, PINALAYAS KAMI NG ASAWA KO

Isang gabi ng ulan, basang-basa si Clara habang karga ang kanyang bagong silang na sanggol. Wala siyang sapin sa paa, wala ring bitbit kundi isang maliit na bag na may lampin at gatas. Sa gilid ng kalsada siya nakatayo, nanginginig, habang iniisip kung saan siya pupunta.

Sa loob ng bahay na dati niyang tinirahan, naririnig pa niya ang sigaw ng kanyang biyenan:

“’Yan ang sinasabi ko, anak! ‘Yan ang babae mong walang pakundangan! Pinaikot ka lang niyan!”

At ang mas masakit — tahimik lang si Rico, ang asawa niyang minahal nang buong puso.

ANG PAGSISIMULA NG KABANATA NG PAG-IISA

Si Clara ay isang simpleng guro sa probinsya bago niya nakilala si Rico — isang inhenyero mula sa Maynila.
Nang sila’y nagpakasal, inakala niyang natagpuan na niya ang “buhay na pangarap.”
Ngunit nang tumira sila sa bahay ng mga magulang nito, doon niya naramdaman kung gaano kasakit mabuhay sa ilalim ng mga matang laging nagmamasid.

Bawat kilos niya ay pinupuna.
Bawat salita ay ginagawan ng masamang kahulugan.
At si Rico, na dati’y palangiti at mapagmahal, unti-unting naging malamig.

Isang araw, habang buntis siya ng walong buwan, nadulas siya sa hagdan.
Dinala siya sa ospital, muntik nang mawala ang bata.
Ngunit nang siya ay magising, ang unang nakita niya ay ang malamig na tingin ni Rico.

“Sinabi ng Mama ko na ikaw ang may kasalanan. Bakit mo pinabayaan ang sarili mo?”

Wala siyang naisagot.
Nang siya ay manganak, wala ring Rico sa tabi niya.
At nang tuluyang makauwi, ilang araw lang, pinalayas na siya — dahil daw sabi ng ina ni Rico, hindi raw talaga kanya ang bata.

ANG PAGKALIGAW

Lumipas ang ilang linggo.
Nakatira si Clara sa maliit na barung-barong sa tabi ng palengke.
Naglalaba siya para sa mga kapitbahay kapalit ng ilang piso, para lang may gatas ang anak niya.
Tuwing gabi, pinagmamasdan niya ang bata — kamukhang-kamukha ng ama.

“Anak,” bulong niya habang hinahaplos ang buhok nito,
“balang araw, makikita ka rin ng tatay mo… at sana man lang, makita niyang hindi siya ang tinalikuran ko.”

ANG PAGBABALIK NG KATOTOHANAN

Isang hapon, lumapit sa kanya ang isang matandang babae — dati niyang kapitbahay sa bahay ng mga magulang ni Rico.
May dala itong sobre.
Sa loob nito, mga litrato — si Rico, umiiyak, nasa sementeryo.

“Pinagsisihan niya na ang lahat,” sabi ng matanda.
“Nang mamatay ang nanay niya, saka lang niya natuklasan na ikaw pala ang nagbabayad ng gamot nito noon, palihim. Akala niya dati, ginagamit mo lang siya — ‘yun pala, ikaw lang ang totoong nagmamalasakit.”

Nang marinig ‘yon, tumulo ang luha ni Clara.
Hindi niya alam kung magagalit ba siya o maaawa.

ANG MULING PAGKIKITA

Makaraan ang tatlong taon, nakatanggap siya ng liham.
Galing kay Rico.

“Clara, kung may karapatan pa akong humingi ng tawad, gusto kong makita ka. Hindi para pilitin kang bumalik — kundi para sabihin sa anak natin na may ama pa rin siyang nagmamahal.”

Kinabahan si Clara.
Pero nang makita niya si Rico, payat na, maputla, halatang nasira ng konsensiya, bigla siyang napaiyak.

“Hindi mo kailangang humingi ng tawad,” sabi ni Clara.
“Pero huwag mo na ring uulitin ang pagkakamali mo — ang paniwalaan ang ibang tao kaysa sa puso mo.”

Mula noon, hindi na sila nagsama muli, ngunit naging magkaibigan para sa anak.
Si Clara, nagtayo ng sariling maliit na paaralan.
At si Rico, tuwing Sabado, pumupunta sa anak nila — walang luho, walang kayamanan, pero puno ng yakap at pag-asa.

At tuwing nakikita ni Clara ang anak nilang masaya, tanging ito lang ang dasal niya:

“Panginoon, salamat at sa kabila ng lahat, pinatunayan Mo… na kaya kong tumayo kahit iniwan ako ng lahat.”